essays, nr.2,

wonen, of beschikbaarheid.

Een dieper doordenken van de grondslagen, betekenis en vormgeving van ons wonen is vanzelfsprekend niet voorbehouden aan filosofen, antropologen en/of (interieur)architecten. Bijna 100 jaar geleden, in 1927 schreef kunstschilder/theoreticus Piet Mondriaan: “de woning moet niet langer beeldend gesloten zijn. (..) Om hiertoe te komen, zal men de woning niet langer moeten beschouwen als een ‘doos’. De idee ‘tehuis’ (Home, sweet home) moet verloren gaan. (..) En de mens? Deze moet niets op-zichzelf-zijn en eveneens slechts een gedeelte van het geheel. Wanneer hij, aldus, niet meer zijn individualiteit voelt, zal hij gelukkig zijn in het aardse paradijs door hem zelf geschapen”.
Nog maar enkele jaren geleden werd in het Duitse Ulm de ‘Ulmer Sleeping Pod’ geïntroduceerd; een tamelijk controversieel project om dakloosheid te bestrijden. De studie – vergezeld van een tastbaar eindproduct – toonde een overmaatse, als sarcofaag ogende vorm die bij weer en wind, nacht en ontij als onderkomen zou moeten dienen. Met nadruk werd vermeld dat het zeker niet de bedoeling was hiermee dak- en thuislozen een permanente plek in een traditionele woning te ontzeggen; niets, echter, blijkt vaak zo permanent als het tijdelijke…..
Het is, gegeven de voortdurende discussies rond het thema woningbouw inmiddels genoegzaam bekend; het recht op een dak boven ons hoofd is een mensenrecht, vastgelegd in het handvest van de Verenigde Naties. VN-rapporteur B.Rajagopal riep in 2023 nog op om het recht op adequate huisvesting voor iedereen in ons land te beschermen. Het recht in deze verwijst echter primair naar een fysieke entiteit, een grof en ongedefinieerd raamwerk dat ons de mogelijkheid biedt om te kunnen wonen; hoe wij dit invullen en vormgeven is – slechts ten dele – aan ons: de bewoners. Wanneer wij eenmaal een huis bewonen zijn en blijven er meerdere redenen tot verplaatsing. Recent onderzoek heeft aangetoond dat in ons land een breed gevoelde behoefte bestaat om te verhuizen: gemiddeld verhuizen we 7-10 x in ons leven; 3,6 miljoen huishoudens, 1,8 miljoen zelfstandigen en 2/3 van de thuiswonenden wil verhuizen maar vindt geen passende woning. (CBS, april 2025) Daarnaast kent ons land ondanks bovengenoemd recht toch ca. 50.000 daklozen. (voor een breder beeld: wereldwijd zijn ca.122 miljoen mensen op enige wijze dak- of thuisloos) Tot zover de – helaas kille – ratio.
Opmerkelijk is dat in ons land stelselmatig het gebrek aan comfort wordt genoemd als een van de voornaamste redenen voor verhuizing; en hoewel er zonder twijfel woonsituaties zullen zijn waarbij dit onbetwistbaar een steekhoudend argument is – denk aan verouderde en tochtige huizen – kan er in ons land geen sprake zijn van het structureel bewonen van ‘onbewoonbaar verklaarde’ woningen.
Het bouwen van woningen lost het probleem van ons wonen niet op. Wonen is niet alleen het dak boven het hoofd; het is vooral ook een werkwoord, een individuele activiteit in relatie tot de ons omringende omgeving. De Duitse socioloog Hartmut Rosa stelt: “Thuis is de hoop op een deel van de wereld dat we ons eigen kunnen maken; het verlangen om een plaats in de wereld te vinden of tot stand te brengen waar de dingen (planten en bomen, bergen en beken, bruggen en wegen, huizen en hutten, mensen en dieren) ons aanspreken, ons iets te zeggen hebben. Een deel van de wereld dat volledig beschikbaar is gemaakt, verliest in die zin zijn resonantievermogen; het zal ons al snel niet meer aanspreken en ons gaan vervelen ”. (Rosa, 2022)
Hier vertaalt Rosa ‘een deel van de wereld’ niet naar een fysieke entiteit; hij laat open hoe en waarop dit ‘eigen maken’ van toepassing is. Ook wordt duidelijk niet gedoeld op ‘comfort’ maar op datgene dat daaraan voorafgaat: als onze huizen ‘volledig beschikbaar’ zijn mag sociaal, maatschappelijk en technisch gezien wellicht aan de huisvestingsbehoefte voldaan zijn maar daarmee is in een ‘thuis’ nog niet voorzien. Als, in Rosa’s woorden ‘de dingen ons aanspreken’ zal er een open relatie tot ‘de dingen’ moeten zijn, niet een die vooraf is bepaald. Immers; wat in ons land ‘beschikbaar’ komt is door ons onbekende derden gedefinieerd, ontworpen en gebouwd. Daarmee is de bewoner tevens de verwerkelijking van de verbeelding – het eigen maken – ontnomen; want wat ‘beschikbaar’ komt is meer dan uitsluitend de basale functie van een dak boven ons hoofd; het vormt een keurslijf, een dwingend kader voor ons wonen, ver voorbij deze elementaire functie.
Daarnaast bieden digitale invloeden een andere, in een steeds meer dwingende en aanwezige vorm van ‘beschikbaarheid’ hun ‘diensten’ aan; het is niet langer aan onze waarneming of beleving dat het avond geworden is: de gordijnen gaan dicht en het licht gaat aan. Het is niet langer de vraag of het te warm of te koud is: de verwarming gaat uit of aan. Hiermee is het ‘natuurlijke’ deel van de wereld dat een integraal onderdeel van ons bestaan vormt buitengesloten; het onttrekt zich aan onze ervaring, we voelen ons beschermd en veilig. Zoals echter natuurkundige en filosoof Otto Bollnow vaststelt: “Het is vereist om ook de bedreigende en gevaarlijke ruimtes buiten volledig in het leven te betrekken en de volle spanning tussen de beide ruimtes uit te houden. Alleen binnen die spanning kan het menselijk leven zich verwerkelijken.”
Bollnow’s magnum opus dateert van 1963; wanneer we deze ‘ruimtes’ zouden uitbreiden met externe (ruimtelijke) ervaringen, met behulp van nu alom aanwezige digitale technologie – dus daarmee een onlosmakelijk deel van het ‘menselijk leven’ – transformeert onze omgeving naar een interface. Deze aldus ontstane mogelijkheid tot interactie is niet per definitie ‘bedreigend en gevaarlijk’ , vooropgesteld dat de rol van de bewoner geen ondergeschikte maar een bewuste en participerende is en dat digitale technologieën een geaccepteerd element in onze omgeving vormen. Decennia geleden beseften ontwerpers en architecten al dat met de voortschrijdende technologische ontwikkelingen de maatschappij en daarmee plaats en rol van de woning zou moeten veranderen; in b.v. Warren Chalk’s Plug-in City (1964) waren woningen flexibele elementen die naar behoefte konden worden aangesloten op (infra)structuren die de noodzakelijke voorzieningen boden. Nu wij in het heden, met het oog op de toekomst ons niet langer afhankelijk proberen te maken van b.v. gas vervalt uiteindelijk de vereiste infrastructuur en netwerk-aansluiting hetgeen andere connecties eenvoudiger maakt. Het mobiele internet en de aldus ontstane ruimtelijke onafhankelijkheid biedt meer mogelijkheden voor individuele vrijheid en flexibiliteit.
‘Elke maatschappij verwacht van architectuur dat deze haar idealen weerspiegelt en haar diepste angsten beteugelt”, stelde Bernhard Tschumi. Zoals wij ons terugtrekken achter de beschermende voordeur trekken we ons op de grotere, landelijke schaal terug achter beschermende waterkeringen, duinen en dijken, in het vertrouwen dat deskundige berekeningen kloppen en de beschikbare technologie functioneert. We weten inmiddels echter ook dat technologie niet altijd een (adequaat) antwoord heeft, dat de natuur haar eigen weg kiest en ons bewust maakt van onze plaats. Als wij ‘het menselijk leven’ willen ‘verwerkelijken’ en blijvend willen wonen in een natuur/omgeving die wij bereid zijn te accepteren als sturend kader zullen we bereid moeten zijn ook niet te bouwen, om niets toe te voegen aan wat er al is maar te benutten wat er al wel is. Als we een steeds groter deel – in Rosa’s woorden – ‘beschikbaar’ maken; als we het membraan wat ons scheidt van de natuurlijke wereld beschouwen – en bouwen – als een harde scheiding teneinde te willen controleren en beheersen, vallen tenslotte ook verwondering en verbeelding weg.
Als in 1962 Frederick Kiesler zijn tekst ‘the Endless House’ (“called the “Endless” because all ends meet, and meet continuously. (..) nothing can be taken for granted”) publiceert eindigt hij met het volgende statement: “The “Endless House” is indeed a very practical house if one defines practicality in not too narrow a sense, and if one considers the poetry of life an integral part of everyday happenings. The coming of the “Endless House” is inevitable in a world coming to an end. It is the last refuge for man as man.” In 1975 bouwdeHet Tadao Ando het ‘Azuma House’ in Osaka; aan de verder blinde voorzijde bevindt zich slechts de toegangsdeur, de – in veel Japanse steden gebruikelijke – smalle woning is opgesplitst in twee delen gescheiden door een patio waardoor het natuurlijk licht aan beide zijden binnenkomt. Wie van het ene deel naar het andere wil kan dat slechts doen via de patio; men ‘ervaart’ dus altijd de buitenruimte en wordt dus geconfronteerd met de elementen, met de natuur in al haar manifestaties. De architectuur die ons de kaders biedt voor ons wonen biedt niet slechts een onderkomen maar de voorwaarden tot inspiratie, tot verbeelding, tot een interactieve verstandhouding met de omgeving, natuurlijk dan wel artificieel. Kortom, ons wonen is niet slechts afhankelijk van de traditionele gebouwde kaders die ‘orde’ scheppen; wat noodzakelijk blijft is de mogelijkheid van entropie, van ‘wanorde’, van het onverwachte.

Onze keuze voor een woonlocatie mag dan veelal een rationele zijn, ingegeven door werk of familie, onze keuze voor de woning zelf is doorgaans minder rationeel. Hoewel we zijn deels afhankelijk van het steeds beperktere aanbod zal deze keuze toch vooral ook gevoelsmatig moeten zijn: ben/word ik hier deel van een samenleving, voel ik me hier thuis?. Wanneer wij ons wonen op een bepaalde plek staken, wanneer er om welke redenen dan ook geen sprake meer is of kan zijn van ‘dwelling’ – i.e. in vrede leven – zoeken wij een andere plek. Wat blijft is de historie, de herinnering, de geschiedenis in een (gebouwde) omgeving die door de tijd heen deze ervaringen absorbeert en tezelfdertijd het ‘onbeschikbare’ opnieuw ‘vrij’ maakt. Als architectuur onze ‘idealen’ moet ‘weerspiegelen’ kan hiervan slechts sprake zijn als wij – de samenleving – deze idealen definiëren, vormgeven en beleven; dat is allereerst een kwestie van taal. Pas na een – mogelijke – vertaling en bij verwerkelijking ontstaat ‘beschikbaarheid’; doorgaans slechts het deel dat onze ‘angsten beteugelt’.

Martin Pot
Rotterdam, mei 2025

literatuur:

Bollnow, O. (2022). Mens en Ruimte. Noordboek.
Kiesler, F., Selected Writings. Verlag Gerd Hatje.1996.
Mondriaan, P., https://www.dbnl.org/tekst/_int001inte01_01/_int001inte01_01_0006.php
Rosa, H. (2022). Onbeschikbaarheid. Boom.
Tschumi, B., uit Dat is Architectuur. p.493. (010 Uitgeverij)